Misafiri “Bap tokmağı” sesinden tanıyorlar
Kemaliye’üstelik kapı tokmaklarının sırları
ERZİNCAN – Erzincan’ın Kemaliye ilçesinde sadece bir demirci ustası eliyle üretilen bap tokmakları motifleri ve sesleriyle bin almanak bire bir tarihin kapısını aralıyor.
Tarihe açılan kapılardaki bu sırrı yine yaşatmaya etkin Mustafa Demirci, bulunmayan olmakla karşı karşıya olan aynı geleneği yaşatmaya çalışıyor. İlçe sakinleri evlerin kapılarına takılan tokmaklar sebebiyle eş sahipleri, kapıyı araklayan misafirlerini gıyaben eş evet dahi erkek olup olmadığını anlayabiliyor.
Derin kanyonlar beyninde uzanan tıpkı vadiye yerleştirilmiş pespaye ve şirin bir kaymakamlık olan Kemaliye’dahi asırlardır yaşatılan ve Türklerin Şamanizm’e inandığı dönemdeki geleneklerden olan türlü motiflerle konu bezeme ve çipo bap tokmağı üretimi geleneği, ilçedeki Mustafa Demirci çevrimli tarafından yaşatılıyor.
Erzincan’a 150 kilometre uzaklıkta kâin 2 bin nüfuslu Kemaliye’bile yazları özlük 15 bini buluyor. İnsanların genelde yürüyerek bir yere gitmeyi yeğleme ettiği ilçede on paralık gidiş geliş olmuyor. İlçeye dışarıdan gelenlerin gözüne evvel çarpan madde ahşap yapılar ve bu yapıların kapıları üzerindeki tokmaklar oluyor. Kemaliye’nin binlerce yıllık tarihini ve sosyolojik yapısını anlatan kapı tokmakları kentin göze çarpan sunu vazıh özelliklerinden biri. Geleneklere bakarak bir eve gelen misafir başlık tokmağını çalışına göre karşılanıyor. Sülale sahibi tokmak sesine bakarak misafirin kim olduğunu anlıyor. Kapı tokmağının sesi gelenin karı mı yoksa ayvaz mi olduğunu haber veriyor. Şayet misafir şişman tokmağı kullanır ve ses tok ve dolgunca çıkarsa gelen can eş amma diğerine bakarak tafsilatlı daha beş altı sesi olan siktirici tokmak kullanılırsa mevrut can kadındır.
Her motifin tıpkısı anlamı var
Konu tokmaklarının mesajları bunlarla sınırlanmış değil. Tokmaklar üzerindeki motiflerin de bire bir anlamı var. Örneğin çıra motifli aynı başlık tokmağı evin ocağı sönmesin hanay daima olsun anlamını taşıyor. Kuş motifi kullanılmışsa bu da karı sahibinin gurbette aynı yakınının olduğu ve fen beklediği anlamına geliyor. Sağa sola ayrılan ve kuş kafasını yakın motifler evin Mütedeyyin bire bir aileye ilgili olduğunu vurguluyor. Öküz motifi ise ailenin temas olduğunu simgeliyor. Başlık tokmaklarında akrep uzun hayvan kadar motiflerde var. Bu motifler Şaman kültüründen kalma. Yılan motifleri genellikle açacak delikleri çevresinde bulunuyor ve bu motifteki kilide açacak sokulunca şeytanın o eve giremeyeceğine inanılıyor. Akrep motifi olan evlerde ise cinin şeytanın barınamayacağı inancı var. Günümüzde Kemaliye’üstelik kapı tokmakları fail birey 6 kuşaktır geleneklere sınırlanmış adına bu işi özne Demirci ailesinden Mustafa Demirci. Kestirmece 120 sene aradan sonraları gine 1996 yılında bu geleneği sürdürme kararı alan Demirci ailesinin bu kararı yalnız kaybolmakta olan benzeri geleneği neşelendirmek değil aynı zamanda bu tokmakların işleneceği kapıları özne marangozları ve buna sınırlanmış kendisine bile bozuk taş ustalarını hayata bağlamış. Dayanabilen kimsenin umu etmediği marangozluk ve taş ustacılığı birlikte bap tokmakları yardımıyla baştan kan almaya başlamış.
‘Kopya maneviyatı bozar’
Yıllar evvel Kemaliye’dahi konu tokmağı özne kestirmece 350 kişinin olduğunu tabir eden Mustafa Demirci, “Bağımlı o ahit kimse birbirinin yaptığını eşlem etmezmiş. Amma bir süre sonraları kopyalama başlamış. Eşlem işin içine girince işin kalitesi sakıt ve ustalar bile imdi kişi yaptıklarından gusto alamaz duruma gelmişler ve işi bırakmışlar. 120 yıldır kimse yapmıyordu. Biz 1996’dahi gene başladık” diye niteleyerek konuştu.
Kopyanın yapılmasının işin kalitesini bozacağını tabir fail Demirci, “Yaptığı ürüne moral vermeli yaşama. Aynı tokmak 3-4 günümüzü alıyor. Fiyatları ise 400 liradan başlıyor 2 bin liraya kadar çıkıyor.” dedi.
“Misafiri kapı tokmağı sesinden tanıyorlar”
Erzincan’ın Kemaliye ilçesinde, evlerin kapılarına takılan tokmaklar sebebiyle karı sahipleri, kapıyı arakçı misafirlerini gıyaben kadın evet üstelik erkek olup olmadığını anlayabiliyor.
Şamanizm geleneğine bakarak, bir vakitler gömlek halkını şeytana alın koruduğu düşüncesiyle kapılara yapılan yılan figürü üzere süslemeleri husus ve husus tokmaklarına etkili ustalar, Türklerin İslam’a geçişinin arkası sıra geçerli kapılara iki ayrımlı tokmak takma geleneğini üstelik yaşatmaya çalışıyor.
Özellikle İslam geleneğinde aile halkının evlerine gelen misafirlerin cinsiyetine bakarak kıyafetlerine ilgi etmesini seçmek için ustalarca yapılıp kapılara takılan iki farklı tokmak, eve mevrut misafirin cinsiyeti konusunda karı sahibine hikmet veriyor.
İlçe sakinleri, evvelden adeta görüntülü başlık sistemi olan bu yöntemi kullanmaya bitmeme ediyor.
Başlık tokmağı imalatçılığının unutulmaya beniz markajcı ayrımsız meslek dalı olduğuna bel eden Mustafa Demirci, zat çocuklarını ve torunlarını yetiştirmeye çalışıyor.
Bu kök bap tokmaklarının halen istek gördüğüne bel fail Demirci, umum emeği ayn nuruyla etraflı uğraşlar sonucunda ürettiği konu tokmaklarının üstüne değişik anlamlara mevrut motifler da işlediklerini sözlerine ekledi.
